Анткени 1979-жылдан кийинки Имам Хомейни башында турган Ислам революциясы жеңишке жетишип, шах Реза Пехлевини бийликтен кулаткандан кийин сегиз жыл сырттан таңууланган Ирак менен согушту, андан кийин 37 жыл эл аралык санкцияны баштан өткөргөндүгүнө карабай экономикасы дүркүрөп өнүгүп, элинин жашоо-турмушу илгери биз СССРдин тушунда эңсеген коммунизмдей.
Деги айрым мамлекеттер төрт тарабы ачык, дүйнө жүзү миллиондогон доллар кредит, гранттарды эсепсиз берип жатканда итке мингендей кедейге айланып, эли азып-тозуп, жер жүзүн кыдырып мигрант болуп, тышкы карыздын эсебинен жашап жатканда Иран бир адамдын жарым өмүрүнө барабар ушунча мезгил сырттан бир цент албай жана мунайы менен газын сата албай туруп кантип экономикалык көрсөткүчү боюнча дүйнөдө алдыңкы жыйырма мамлекеттин катарына жетишти.
Ооба, ирандыктар сыртка чыгууга дале толгон-токой тоскоолдуктар болгондой эле, чет элдиктер үчүн да Иранга баруу оңой эмес. Болгондо да журналисттик виза алуу тышкы иштер министрлигинин деңгээлинде чечилет. Анткен менен мындай мүмкүнчүлүк эки жылдан бери кыргызстандык жана быйыл КМШ мамлекеттеринин журналисттерине “Фарс” (Fars news) маалымат агенттиги тарабынан түзүлүүдө.
Аталган агенттик бир гана маалымат айдыңында иш жүргүзбөстөн, быйыл экинчи ирет журналисттердин Иранга бир жумалык саякатын уюштурду (былтыр Кыргызстандан 15 журналист барган).
Кыргызстандан “Фарстын” беш кызматкери, Казакстандан алты, Өзбекстандан эки жана Россиядан үч журналисттин жол киресинен тартып визасына, аэропортко чейинки таксинин акчасына чейин төлөп берген чакыруучу тарап бизди 3-декабрда таңкы саат бештерде Тегерандагы Имам Хомейни атындагы эл аралык аэропортто жылуу маанайда тосуп алышты.
Мен Иранга акыркы алты жылда төртүнчү ирет барган журналист катары мурдагыдан аэропортто эл. Анын ичинде чет өлкөлөрдөн учуп келгендер менен кетип аткандар көп экендигин байкадым.
Бул 5+1 келишиминин негизинде Ирандан эл аралык санкциялар алына баштагандыгынын натыйжасы экендиги белгилүү. Анткени ирандыктар чет мамлекетке чыгууга кызыккандай эле чет элдик туристтердин да адамзат тарыхынын бир бөлүгү болуп саналган, миңдеген жылдардан бери өз калыбында сакталып келаткан Персополис (Шираз) сыяктуу Юнесконун материалдык эмес маданий мурастар тизмесине кирген жайларга кызыгуу жогору.
Биз да бир жума боюу Ирандын Тегеран, Исфахан, Кашан жана Кум шаарларын кыдырып, ирандыктардын өз мекенин өтө сыйлай тургандыгын, адамдар бай, кедей, чиновник, карапайым калк деп бөлүнбөй, бирдей укукка ээ.
Ошол эле учурда ислам эрежелери менен жашаган бул өлкөнүн жогоруда айтылган эл аралык санкцияларга карабастан дүркүрөп өнүгүп жаткандыгынын себеби – эмгекчилдик, мекенчилдик жана темирдей тартип экендигине ынандык.
Мындай өз өлкөсүн туура жолго түшүргөн жолбашчысы Имам Хомейни ал тургай “менин балдарым, неберелерим, урпактарымдын бири да мамлекеттик жогорку жана орто кызматты ээлебесин, өзгөчө байлыкка ээ болбосун, эл катары Тегерандан да алыс бир айылда жашасын”,- деп кат түрүндө керээз калтырып кеткендигин (биздин хандардын кимиси ушундай “эрдик” жасай алат?!) угуп, уккан кулагыбызга ишенбей, кайра сурап, экинчи ирет укканда деле ишене албай турдук.
Бул тууралуу бизди тосуп алып, котормочулук милдетти аткарып, узатып жүргөн Хайриддин деген Тажикстандан Мешхедде 18 жылдан бери радиодо иштеп жүргөн жердешибиз (анткени ал менин кичи мекеним Баткен облусу менен кошуна Тажикстандын Ходжент облусунан болот экен) айтып берип жатты.
Сапарыбыздын бешинчи күнү болсо керек, Исфахандан Кашан шаарын көздөй комфорттуу автобуста келатканбыз. Аңгыча бензин куюу үчүн токтоп, баарыбыз автобустан түшүп, жарым сааттай дүкөндөрдү кыдырып кеткенбиз.
Ушул учурдабы же кийин Кашанга барып, 3–4 саат алгач музейге, андан кийин түштөнүүгө чыккандабы, айтор айрым журналисттердин кол сумкесинен акчасы жоголуптур. Аны алгач россиялык РИА новостинин 200 АКШ доллары жоголгон Полина Чернитса аттуу журналисти кечинде Кумга келип, мейманканага жайгашканда байкап жатпайбы.
Алгач жеке мен өзүм булар дипломатиялык деңгээлдеги биз, журналисттерге жоголгон акчаны өздөрү эле жанынан чыгарып же айдоочуга мажбурлап айып тагып коюшат болуш керек деп ойлогом.
Көрсө, уюштуруучулар ошол замат эле полицияга билдирип, алар Кумдан Тегеранга бараткан автобусту трассада токтотуп, айдоочу менен анын жардамчысын текшергенде 200 АКШ долларынан тышкары 500 сомдой кыргыз сому жана бир аз өзбек суму да чыгыптыр.
Бизге ушул акчаларды кайтарып беришкенде “Ритм Евразия” маалымат-аналитикалык агенттигинин журналисти Эгамберди Кабулов “У всех стран есть плохие люди, но не у всех стран есть хорошая полиция”,- деп Ирандын полициясы чындап эле ыкчам, профессионалдык деңгээлде иштей тургандыгына баа берди.
Эмилбек Момунов,
Бишкек-Алматы-Тегеран, Исфахан-Кашан-Кум.
Атайын “Экономика” үчүн.
