Учурда аны улуу мурас деп да атап келишет.
Уранды казып алышты – калдык сактоочу жайлар калып калды
Кыргызстанда алгачкы жолу уранды XIX кылымдын аягында XX кылымдын башында Фергана өрөөнүндөгү Алай тоо кыркаларынан табышкан. 1907–1013-жылдар аралыгында Туя-Муюн деп аталган жерде (Кыргызстандын аймагы) Фергана акционердик коому тарабынан аз кездешкен металлдар казылып баштаган. Металлдарды казуу кен казуучу жайда 1923-жылы жанданган, бирок 1954-жылга карата анын кору түгөнгөн дагы кен казуучу жайды жаап коюшкан.
Камаарабастык
Кыргыз Республикасынын тоо-кен өнөр-жай калдыктары боюнча мамлекеттик кадастрына ылайык, өлкөнүн аймагында радиоактивдүү калдыктары бар 92 жай жайгашкан. Учурда ӨКМнын карамагында 33 калдык сактоочу жай жана 25 тоо-кен калдыктары 11,9 млн м кубду түзөт. Анын ичинен 6,2 млн м кубу радиоактивдүү болсо, 5,7 млн м кубу уулуу. “Республикадагы ири уран калдыктары бар жайлардын бештигине Майлуу-Сай, Орловка, Мин-Куш, Кажы-Сай, Ак-Түз кирет”,-деди ӨКМнын маалымат катчысы АзаматМамбетов.
Көйгөйлөрдү улуттук деңгээлде чечүү
“Республикада ар бир жарандын коопсуз жашоого жана экологиялык тазалыкка укугу бар экени тууралуу дайыма айтылып келет. Чындыгында эле айлана-чөйрөнү коргоо баардык стратегиялык документтерде эң башкы орунда. Бирок бюджеттин тартыштыгынан улам өкмөт өз учурунда экологиялык коркунуч очокторуна тиешелүү көңүл бура албай калган”,-деди Тышкы иштер министринин биринчи орун басары Динара Кемелова.
“Тоо-кен калдыктары, калдык сактоочу жайлар – СССРден калган кооптуу мурас, ал калктын саламаттыгына коркунуч жаратып келет”,- деди биринчи вице-премьер-министр Кубатбек Боронов.
Калдык сактоочу жайлар менен иштөө агенттиктин директорунун орун басары Асель Сейтказиеванын айтымында, учурда республикада кооптуу жайларды рекультивация кылуу жолуна түштү:
1) “Жол картасы ”кабыл алынды, анда кызыккан өлкөлөрдү Эл аралык донорлор форумуна бекитүү кадамдары жазылган;
2) эксперттер, өкмөт түзүмдөрүнүн өкүлдөрү, эл аралык уюмдардын (Атом уюмдары боюнча эл аралык агенттик, ОБСЕ, ПРООН, Дүйнөлүк банк) өкүлдөрү жана жарандык коом биргеликте документ иштеп чыгышкан. Анда радиациялык калдыктарды улуттук башкаруунун анализи, уран калдыктарын сактоочу жайлардын абалы жана анын адамдардын ден-соолугуна, жаратылышка тийгизген таасири тууралуу жазылган;
3) Кыргыз Республикасы жана Борбордук Азия өлкөлөрү тарабынан демилгеленип, уран калдыктарына байланышкан маселелерди чечүү демилгелери иштелип чыккан.
Алардын ичинен:
А) Кыргыз өкмөтүнүн демилгеси, ПРООНдун колдоосу менен 2009-жылы Женевада “Борбордук Азиядагы уран калдыктары: жергиликтүү көйгөйлөр, аймактагы абалдар, глобалдуу чечим” деп аталган эл аралык форум болгон. Ага Казакстан, Кыргызстан, Өзбекстандан барган делегациялар, БУУ жана ЕврАзЭС агенттиктери биргелешкен декларация кабыл алышкан. Ал радиоактивдүү жайлардагы коркунучтарга биргеликте каршы турууга чакырат;
Б) 2012-жылы Бишкекте “Борбордук Азиядагы уран калдыктары: коркунучту азайтуу үчүн биргеликте иш алпаруу” деп аталган эл аралык конференция болгон. Анын жүрүшүндө төмөнкү сунуштар иштелип чыккан:
а) Борбор Азиядагы өлкөлөрдүн жана донорлордун эң биринчи кезекте жасай турган иштери;
б) калдык сактоочу жайларга жакын жайгашкан калктуу конуштар боюнча социалдык-экономикалык, гуманитардык долбоорлорду иштеп чыгуу;
в) Калдык сактоочу жайлардын көйгөйү боюнча өнөктөш болууга кызыкдар жактарды тартуу.
4)Биздин республиканын демилгеси менен 2013-жылы БУУнун Башкы ассамблеясынын 72-сессиясында Борбордук Азиядагы уран калдыктары боюнча резолюция кабыл алынган. Кыргызстандын экс-президенти Алмазбек Атамбаев ошол маалда жыйын учурунда аны жаңылоо уран калдык сактоочу жайларын рекультивациялоо боюнча комплекстүү иш-аракеттерине өтүүгө көмөкчү болорун билдирген.
Практикалык кадамдар
“РосАтом” мамлекеттик корпорациясынын өкүлү Анатолий Григорьев: “2009-жылы Эл аралык атомдук энергия агенттигинин (МАГАТЭ) резолюцияларында калдык сактоочу жайлар тууралуу дайыма эскерилип турат. Ал эми 2012-жылдын 20-сентябрында жаңы резолюция кабыл алынгандан тарта МАГАТЭ катчылыгы рекультивация боюнча эл аралык коомчулук биргеликте иш алпармай болду. Натыйжада ал мурунку уран өндүргөн мекемелер боюнча координациялык топ түзүү демилгеленген. Анда жыл сайын алфавиттик негизде өлкөнү тандап алышат дагы ага мамлекет төрагалык кылат”-деди.
Калдык сактоочу жайларды рекультивациялоо программасынын биринчи этабы (2013−2016) аягына чыкты. Учурда экинчи этабы башталды (2017−2023), анда Мин-Кушта жана Кажы-Сайда калдык сактоочу жайларды рекультивациялоо үчүн курулуш-монтаждоо иштерин жүргүзүшөт.
“РосАтом” мамлекеттик корпорациясынын эл аралык программаларды жана долбоорлорду башкаруу мамлекеттик корпорациясы башкармалыгынын жетекчиси Владимир Поцяпун билдиргендей, эксперттердин пикиринен кийин, талкуудан соң Борбор Азиядагы уран калдыктары бар деп саналган жерлердеги мекемелерди оңдоо боюнча мастер-план иштеп чыгышкан. Ал өз ичине төмөнкүлөрдү камтыйт:
–рекультивация ишине комплекстүү, системдүү жана эффективдүү кадам таштоо;
–республикалардын жана донорлордун ортосундагы ишенимди камсыз кылуу;
–аймактарда туруктуулукту жана коопсуздукту камсыз кылуу;
–коопсуздукту болушунча төмөндөтүү.
Кыргызстанда бул мастер-план 2017-жылдын 18-сентябрында өкмөт тарабынан жактырылып, аны КМШнын Экономикалык кеңеши бекиткен.
Өкмөттөр аралык кызматташтык
Евробиримдик Борбор Азиядагы радиоактивдүү жайлардагы калктын жана жаратылыштын коопсуздугун сактоо үчүн Ядролук коопсуздук фондун түзгөн, ал эми Европа реконструкциялоо жана өнүктүрүү банкы болсо аймак үчүн экологиялык реабилитация эсебин түзгөн. Фонд ядролук коопсуздук боюнча кызматташтык инструменти тарабынан каржыланат.
БУУнун жаңы резолюциясы керек
Ирина БАЙРАМУКОВА
