Кыргызстан негизи реэкспорттун эсебинен жашаган, ал биздин экономиканын өнүгүүсүнө жана Бүткүл дүйнөлүк соода уюмуна кирүүгө мүмкүнчүлүк берди. Албетте, башында оор болду, бирок 2010–201—жылдары биз ыңгайлаша баштадык. Адамдар башка өлкөлөр менен дүң жана чекене соода кылганды үйрөнүштү.
Бизде соода өнүккөн болчу. Мисалы кыргызстандык фермерлер өрүк менен мейиздин стандартын алышып, Европага товар жөнөтө башташкан. Биздин балды Японияда жана Кытайда сата башташты. Акырындык менен экономика өсө баштады. Бирок биздин коңшуларга бул процесс жакпай калды. Ошондуктан алар саясий жүрүш жасап, Кыргызстан алар аркылуу соода жүргүзгөндөй кылып коюшту. Башкача айтканда, Кытай түздөн түз Казакстан жана Орусия менен соода алакаларын жүргүзө баштады.
Негизинен дүңүнөн саткан соодагерлер бизнесин сактап кала алышты. Ал эми чекене саткандар банкрот болушту. Ошондо бизнесмендер өкмөткө кайрылышып, чек ара маселесин чечип берүүнү суранышты. Ошентип Казакстан менен Орусия Кыргызстанды бажы биримдигине кирүүгө аргасыз кылышты.
2011–2012-жылдары биз абдан жакшы жашачубуз. 2013-жылы Кыргызстан ийгиликке жетишкен десек болот. Ошол маалда көптөгөн жашоочулар унаа сатып алышып, заңгыраган үйлөрдү курушкан. Биз гүлдөп баштаганбыз. Бирок ЕАЭБге кирүү керек болчу. Көпчүлүк бул Казакстан, Орусия менен мамилени оңдош үчүн саясий кадам экенин түшүндү. Бирок ЕАЭБге киргенден кийин деле абал өзгөргөн жок.
Биздин өлкө бул келишимдин баарына кол койгон натыйжада учурда экспорт менен импорт 19 – 20 %га кыскарууда. Башкача айтканда реэкспорт 20%га кыскарды жана бул пайыздар Казакстанга кетти. Аны менен катар эле Казакстан менен Орусияда нефтиге болгон баа төмөндөп, сатып алуу жөндөмдүүлүгү азайды. Ошентип биримдикке киргенден кийин көпчүлүк кирешесинен кол жууду.
Эки нерсе жаман таасир берди. Бул Орусиянын батыш өлкөлөрү менен болгон урушу. Натыйжада Батыш жаңы технология ойлоп тапты, мисалы Америкада тоо мунайы пайда болду. Алар рынокту арзан нефти менен толтуруп салышты. Ошол эле учурда Американын союздаштары – Сауд Аравиясы, ОАЭ тоо мунайы менен күрөшүүгө аракет кылып рынокко көп нефтини кое беришти. Бул анын баасын төмөндөтүп, Казакстан менен Орусиянын сатып алуу мүмкүнчүлүгүн төмөндөттү.
Экинчи себеп – бул биримдик жана анын эрежелери. Биримдикке кирген өлкөлөр арасындагы атаандаштык абалды оорлотуп жатат. Ар бир өлкө өзүнүн улуттук кызыкчылыгын коргоп келет. Ошондой эле аткаминерлердин көбү советтер союзундагыдай ойлонушат, бул дагы терс таасирин тийгизүүдө.
Бизде өндүрүш болгону 8–9 %ды ээлейт, бул өтө аз. Абал жакынкы күндөрү өзгөрбөйт. Биз ЕАЭБде эрежеге ылайык соода кылганды үйрөнүшүбүз керек же Кытай менен соода алакаларын жакшыртуубуз зарыл. Бирок бул татаал маселе. Бизде өнүмдү заманбапташтыруу үчүн каражат жок. Бизде жалгыз жол инвесторлорду тартып, инвестициялык абалды жакшыртуу.
Биз үчүн инвесторлор өтө маанилүү. Аларда бизде жок нерселер бар – акча, билим, технология. Бирок биздин өкмөт өлкөдө бизнес жүргүзүүсү үчүн инвесторлордон расмий эмес түрдө акча сурап келген. Бул дүйнө жүзүндө өтө чоң кылмыш болуп саналат. Жада калса компанияны жаап, лицензиясын алып, айыппул салышат. Биз ушинтип жатып бардык инвесторлорду коркутуп алганбыз. Аткаминерлер өлкөнү сактап калуунун жалгыз жолу – жаңы технологиялар, каражаттар жана инвестициялар экенин түшүнбөй келишет.
Өзгөрүүлөр өтө көп болду, бирок кичине эле. Мисалы, 2010-жылы гүлдөргө, иттерге, мышыктарга болгон салык алынып салынды. Салыктардын түрлөрүн азайтышты, КНСти төмөндөтүштү. Бизнес жүргүзүү жеңил болуп калды, бирок Кыргызстан бизнес үчүн бейиш деп айтууга эрте. Буга жетүү үчүн мыйзамдарды дагы иштеп чыгуу керек.
Биздин “чет элдик инвесторлор” ассоциациябыз инвестициялык визага болгон бааны төмөндөтө алды. Бирок Грузиядагыдай бир күндө баарын өзгөртүп жиберүү мүмкүн эмес. Биз мезгилдин талабына өтө жай жооп берүүдөбүз.
Башкы себеп – бул дүйнө менен кантип иштөө керектигин түшүнбөө. Биздикилер үчүн коррупция менен алектенип, мамлекеттик кызматкерлердин аппаратын түзүү жана ал жакка туугандарын орноштуруу. Биз анан миллиарддарды алуу үчүн акчасыз бир канча күн же жыл жүрө албайбыз. Бизге азыр жана дароо 100 сом пара алуу жеңил. Келечегибизди өлтүрүп жатсак дее баары бир эптеп жашашыбыз керек.
Мамлекетиңде ачка адамдар көп болсо коррупция менен күрөшүү мүмкүн эмес. Бизде болсо ар бир президент жана анын жакындары биринчи кезекте өз кызыкчылыктарын ойлойт. Бул бизде гана эмес. Дүйнөдө 219 мамлекеттин ичинен 30 өлкө гана парасыз жашайт, жада калса ушул 30 өлкөнүн ичинде да коррупциянын башкача формалары бар. Бизде болсо түз эле бир чемодан акча алып кел дешет да.
Мисалы, Скандинавия өлкөлөрүндө бир нече миллион адамды 30 гана киши башкарат. Бизде болсо 7 млн адамга 1800 мамлекеттик кызматкер жана 440000 бюджет кызматкери бар. Бул 12 кыргызстандыкка 1 башчы туура келет дегендик. Бул өтө көп. Менин оюмча күчтүү мамлекеттик бийлик жана өлкө башчысынын эрки коррупция менен күрөшүүгө жардам бермек деп ойлойм.
